Tarih: 15 Eylül 2023 Cuma 12:55

Dünya Sağlık Örgütü verilerine göre, tüm dünyada 5 yaş altındaki 144 milyon çocukta bodurluk vardır. Bu sayı dünyadaki 5 yaş altı nüfusun yüzde 21'ine karşılık geliyor, yani her 5 çocuktan birinde büyüme geriliği ve beslenme yetersizliği var. Ülkemizde Hacettepe Üniversitesi Nüfus Etütleri Enstitüsü'nün Türkiye Nüfus ve Sağlık Araştırması (TNSA) iyi bir veri kaynağıdır. TNSA verilerine göre, 5 yaş altı çocuklarda kısa boy oranı yaklaşık yüzde 10'dur ve bu çocukların yaklaşık üçte birinde ciddi boy kısalığı vardır. Kırsal bölgelerde kısa boy oranı yüzde 15 iken kentsel alanda yüzde 8 bulunmuştur. Kısa boyda bölgesel farklılıklar dikkat çekicidir. Ege bölgesi yüzde 5 ile en düşük kısa boy oranına sahipken, doğuya gittikçe oranlar artmakta ve Kuzeydoğu Anadolu'da oran yüzde 18'e ulaşmaktadır. Öte yandan TNSA'nın 2008, 2013 ve 2018 verileri karşılaştırıldığında kısalık oranlarının sırasıyla yüzde 12, 10 ve 8 olduğu görülüyor. Yani ülkemizde beslenme yetersizliğine bağlı büyüme geriliğinin yıllar içinde giderek azaldığını söyleyebiliriz.

Büyüme geriliği altta yatan nedene göre farklı yaşlarda ortaya çıkabilir. Ancak en sık neden olan beslenme yetersizliği bebeklikten ergenliğe herhangi bir yaşta görülebilir. Çölyak hastalığı tipik olarak ek besinlere başlanan 6. aydan sonra ortaya çıkar fakat hafif formları ishal, karında şişlik gibi bağırsak belirtileri olmaksızın sadece büyüme geriliği ile ileri yaşlarda belirti verebilir. Kısacası büyüme geriliğinin ortaya çıktığı özel bir yaş aralığı yoktur ve kızlarda ve erkeklerde eşit oranda görülür.
 
Ergenliğe kadar kız ve erkekler erişkin boylarının yüzde 80'ine ulaşır
Çocuk Endokrinolojisi ve Diyabet Derneği Yönetim Kurulu Başkan Yardımcısı Prof. Dr. Cengiz Kara: “Bir bebek ortalama 3300 gram ağırlığında, 50 cm boyda doğar. Büyümenin doğum sonrası en hızlı olduğu dönem hayatın ilk yılıdır. Bebek bir yaşta 10 kg ağırlığa ve 75 cm boya ulaşır. İlk yıl ortalama 25 cm büyüyen çocuk ikinci yıl ilk yılın yaklaşık olarak yarısı kadar (12 cm), üçüncü yıl yaklaşık 8 cm ve dördüncü yıl 7 cm uzar. Dört yaş civarında boy doğum boyunun 2 katına çıkar. Sonrasında yıllık büyüme hızları 5– 6 cm arasında devam eder ancak bu aralık içinde giderek yavaşlar. Tüm çocukluktaki en düşük büyüme hızı ergenlik öncesindedir, bu dönemde yıllık büyüme 4-4,5 cm'ye kadar düşebilir” dedi.
 
Ergenliğe kadar kız ve erkekler erişkin boylarının yüzde 80'ine ulaşır diyen Prof. Dr. Cengiz Kara şunları söyledi: “Ergenlikte büyüme yeniden hızlanır. Kızlarda ergenliğin başlamasıyla, erkeklerde ise ergenliğin orta döneminde yani başlangıçtan 1,5-2 yıl sonra boy atağı gözlenir. Ergenlikte erkekler toplam 25-28 cm uzarken, kızlar 20-25 cm boy atarlar. Kızlar 16, erkekler 18 yaşa geldiğinde büyüme tamamlanır. Ancak ergenlik erken başlamışsa büyüme daha erken sonlanır. Ergenlik geç başlarsa büyüme 20-21 yaşa kadar sürebilir.”
 
Bir çocuk akranlarından daha yavaş büyüyorsa büyüme geriliği vardır

Büyüme geriliği bir zaman dilimindeki büyüme hızının yetersizliğini ifade eder. Yıllık büyüme hızları dikkate alındığında bir çocuk akranlarından daha yavaş büyüyorsa büyüme geriliği vardır vurgusu yapan Prof. Dr. Cengiz Kara sözlerine şunları ekledi: “Düzenli büyüme takibi yapılan bir çocukta büyüme eğrisinin aşağı sapması büyüme geriliğini gösterir. Dolayısıyla büyüme geriliği tanısı için iki farklı zamanda, örneğin 6 ay veya 1 yıl arayla yapılan boy ölçümlerinin bilinmesi gerekir. Boy kısalığı ise tek ölçümle elde edilen bir veridir. Bir çocuğun boyu içinde yaşadığı toplumun standartlarına göre en alttaki yüzde üçlük dilimde yer alıyorsa, o çocuk kısa boylu olarak tanımlanır. Büyüme geriliği erken saptanmaz ve uzun süre devam ederse boy kısalığı ile sonuçlanır."

Dünyada büyüme geriliğinin en sık nedeni yoksulluğa bağlı beslenme yetersizliğidir

Prof. Dr. Cengiz Kara: “Büyüme, başta genetik yapı olmak üzere hormonlar, beslenme ve diğer pek çok iç ve dış ortam faktörlerinin etkileşimi ile oluşan karmaşık bir süreçtir. Anne karnında ve bebeklik döneminde büyümeyi en çok etkileyen faktör beslenmedir. Çocukluk ve ergenlik dönemlerinde ise hormon etkileri daha ön plandadır. Büyümeyi en çok uyaran hormonlar ise büyüme, tiroid ve cinsiyet hormonlarıdır. Tüm dünyada büyüme geriliğinin en sık nedeni yoksulluğa bağlı beslenme yetersizliğidir. Normal büyüme çocuklarda genel sağlığın en iyi göstergesidir demiştik, buna insani gelişimdeki ve sosyoekonomik koşullardaki eşitsizliklerin doğru bir göstergesi olduğunu da ekleyebiliriz. Uygun olmayan sağlık koşulları ve yetersiz beslenme nedeniyle erişkin boy potansiyeline ulaşamayan milyonlarca bodur çocuk önemli bir halk sağlığı sorunu olarak karşımıza çıkıyor” dedi.

Ancak sosyoekonomik ve eğitim düzeyi yüksek ailelerin çocuklarında da beslenme yetersizliğine bağlı büyüme geriliği ile karşılaşabildiklerini belirten Prof. Dr. Cengiz Kara: “Bunun nedenlerinden biri çağımızın bir diğer büyük halk sağlığı sorunu olan obeziteden korunma endişesidir. Bu endişe kimi zaman aşırıya kaçarak obezite korkusuna dönüşebiliyor ve böylece çocuğun veya ebeveynlerin karbonhidrattan kısıtlı, düşük kalorili beslenme tercihleri önce büyüme geriliği ve ardından boy kısalığı ile sonuçlanabiliyor. Tıbbi bir gerekçe olmadığı halde glütensiz, laktozsuz veya ketojenik diyet uygulamaları da çocuklarda büyüme geriliğine yol açıyor. Öte yandan bir çocuk yeterli ve dengeli beslendiği halde iyi büyümüyorsa başta bağırsaklarda besin emilimini bozan çölyak hastalığı olmak üzere tüm kronik hastalıklar beslenme yetersizliğine neden olabilir. Besin alımı yeterli ama büyüme geriliği olan çocuklarda hastalık araştırması gerekiyor. Aslında büyüme geriliğin beslenme yetersizliği dışında pek çok nedeni vardır. Başlıca nedenler olarak kronik organ hastalıkları yanı sıra genetik, endokrin ve iskelet sorunları sayılabilir. Kızlarda Turner sendromu önemli bir genetik nedendir. Endokrin sorunların başında tiroid ve büyüme hormonu eksiklikleri gelir” dedi.
 
Kıyafet boyunda artış olmuyorsa bu önemli bir ipucudur
Bir çocuğun büyüme takibi düzenli yapılıyorsa ağırlık veya boy büyüme çizgisinde aşağı kayma kolayca tespit edilebilir ve böylece büyüme geriliği tanısı kolayca konur. Ancak sürekli aynı ortamda yaşayan anne babalar çocuklarındaki yavaş büyümeyi fark edemezler uyarısında bulunan Prof. Dr. Cengiz Kara: “Çocuğun yaşı büyüdüğü halde pantolon boyunun kısalmaması veya ayakkabı numarasının artmaması ipucu olabilir. Yetersiz beslenmeye bağlı büyüme geriliği olan çocuklarda önce kilo alımı duraklar, sonra boy büyümesi yavaşlar. Bu da 1-2 yıl gibi uzun zamanlarda oluşur. Bu nedenle ailelerin çocuklarını herhangi bir yakınma olmasa da büyüme takibi için aile veya çocuk hekimlerine düzenli olarak kontrole götürmeleri gerekir. Okula dönüş dönemleri çocuğa yeni okul kıyafetlerinin de alındığı bir dönem. Öyleyse, bu dönemde ailelerin çocuğun kıyafet boyunda birkaç yıldır değişim olup olmadığına dikkat etmesi önemli.  Kıyafet boyunda artış olmuyorsa bu önemli bir ipucudur. Eğer çocuk büyümüyorsa daha büyük beden kıyafete de ihtiyacı olmayacaktır” dedi.
 
Büyüme geriliğinin geç teşhis edilmesi geri dönüşsüz zararlar verebilir
Prof. Dr. Cengiz Kara: “Büyüme geriliği sağlığın bozulduğunun göstergesidir. Böylece ne kadar erken teşhis edilirse sağlığı bozan nedeni bulmak ve tedavi etmek de o kadar erken mümkün olacaktır. Kimi zaman büyüme geriliğine neden olan hastalığın geç teşhis edilmesi geri dönüşsüz zararlar verebilir. Örneğin, süt çocukluğu döneminde hipotiroidi (tiroid bezinin yetersiz hormon üretmesi) bir yandan büyüme geriliği yaparken diğer yandan geri dönüşü olmayan zihinsel hasara yol açabilir. Başka bir durumda, büyüme geriliğinin nedeni beyin tümörü sebebiyle oluşan büyüme hormonu eksikliği olabilir. Büyüme geriliğinin geç teşhis edilmesi tümörün daha ileri evrelerde yakalanmasına neden olur. Bu tür örnekler çoğaltılabilir. Büyüme geriliğinin tedavisi altta yatan nedene göre değişir, bu nedenle tedaviye birçok uzmanlık alanı dâhil olabilir diyen Prof. Dr. Cengiz Kara: “Örneğin çölyak hastalığı tanısı konan bir çocuğun tedavisiyle çocuk gastroenteroloji uzmanları meşgul olurken, böbrek yetmezliği nedeniyle büyüme geriliği olan çocukların tedavisi çocuk nefroloji uzmanlarının alanıdır. Hormon sorunlarını da çocuk endokrinolojisi tedavi eder.
Öte yandan, boy kısalığı yapan bir grup hastalıkta nedene yönelik tedavi uygulanamamaktadır. Bu tür hastalığa sahip çocuklara herhangi bir müdahalede bulunulmadığında erişkin boyları kısa kalır. Bu durumun en sık karşılaşılan iki örneği bir kromozom bozukluğu olan Turner sendromu ile gebelik haftasına göre küçük (SGA) doğan ve kısa kalan çocuklardır. Bu çocuklarda büyüme hormonu eksikliği olmadığı halde büyüme hormonu tedavisi başarılı sonuçlar verir. Böylece başta büyüme hormonu eksikliği olmak üzere kısa boyun tedavisi ile uğraşan ana uzmanlık alanı çocuk endokrinolojisidir” dedi.
 
Büyüme hormonu eksikliğinin ana etkisi kemik büyümesinin yetersizliğidir
Büyüme hormonunun beynin orta bölümünde yerleşik hipofiz bezi tarafından üretilen bir hormon olduğunu söyleyen Prof. Dr. Cengiz Kara: “Gün boyunca salınımı dalgalı bir seyir göstermekle birlikte büyüme hormonu salgısının çoğunluğu gece uyku sırasında gerçekleşir. Büyüme hormonu kemik uzamasını artırır ve ayrıca şeker, protein ve yağ metabolizmasını etkiler. Dolayısıyla büyüme hormonu eksikliğinin ana etkisi kemik büyümesinin yetersizliği ve buna bağlı ciddi boy kısalığıdır. Ayrıca yüz kemikleri iyi büyümediği için çıkık alın ve küçük yüz ile bebeksi yüz görünümü oluşur. Gövdede aşırı yağlanma ve şişmanlık meydana gelir. Kemik gelişimi geri kalır ve ergenlik gecikir. Erkek çocuklarda penis boyu küçük olabilir. Yenidoğan bebeklerde uzamış sarılık ve kan şekeri düşüklüğü olabilir. Büyük çocuk ve yetişkinlerde yorgunluk, halsizlik, enerji eksikliği, duygu-durum bozuklukları ve uyku kalitesinde azalma ile yaşam kalitesi olumsuz etkilenebilir. Vücutta yağlanma ile beraber kolesterol ve kan yağ düzeylerinde yükselme olabilir ve bu durum kalp ve damar hastalık riskini artırır. Büyüme hormonu eksikliği tedavisiz kalırsa kemik büyümesinde yetersizlik yanı sıra kemik yoğunluğunda azalmaya ve kırık riskinde artışa da neden olur” dedi.

Büyüme hormonu eksikliği ciddi boy kısalığının yanı sıra yaşam kalitesini olumsuz etkiler, sağlık riskini artırır
Büyüme hormonu tedavisi, büyüme hormonu eksikliği olan çocuklarda eksiği yerine koymak üzere fizyolojik dozlarda veya Turner ve SGA doğum gibi diğer kısalık durumlarında biraz daha yüksek dozlarda büyüme hormonu vermeye dayalı bir tedavi yöntemi olduğunu dile getiren Prof. Dr. Cengiz Kara: “Büyüme hormonu her gün, gece çocuk uyumadan önce ve cilt altına enjeksiyon yoluyla uygulanır. Amaç çocuğun boyunu olabildiğince kısa zamanda normal sınırlara getirmek, ergenliğin normal zamanda başlamasını ve hedef boya uygun bir erişkin boya ulaşmasını sağlamaktır. Büyüme hormonunun, büyümeyi hızlandırmasının yanı sıra metabolizma üzerinde olumlu etkileri de olur. Bu etkiler daha önce bahsettiğimiz şişmanlık, kan yağlarında artış, kalp damar hastalıkları ve kemik yoğunluğunda azalma gibi sağlık risklerini de azaltır” dedi.